TÜRK LİRASI’NIN DOLARLA DANSI(TARİHİ SEYİR)
Cumhuriyetin ilk yıllarında dolardan daha değerli olan Türk Lirası 95 yıl
boyunca yaşadığı devalüasyon, krizler, ülke ekonomisi üzerine oynanan oyunlarla
bugün eski rakamla 4.750.000 TL yeni rakamla 4.75 TL seviyesine kadar
gelmiştir. Biz bu günlerde üzerinde en çok spekülatif hareketler de bulunan
dolara tarihi perspektiften bakmak istiyoruz. Türkiye Cumhuriyetinin ilk
yıllarından itibaren işte o tarihi süreç:
DOLARDA ÖNEMLİ TARİHİ DÖNEMEÇLER:
1926: Dolar, ilk kez 2 liraya çıktı. 1946: İnönü hükümetinin yaptığı
devalüasyonla dolar 2.8 lira oldu. 1958: Ülkede yaşanan çalkantılı siyasi ve
ekonomik gelişmeler neticesinde dolar kuru gayri resmi devalüasyonla 9 liraya
çıkarıldı. 1960: 9 liralık dolar kuru resmi hale getirildi. 1970: IMF ile ilk
stand-by anlaşması imzalanırken, dolar kuru yüzde 65'lik artışla 14 lira 85
kuruşa çıkarıldı. 1980: Askeri darbe öncesinde, ülke ekonomisinin ve siyasi
gelişmelerin neticesinde alınan 24 Ocak kararları kapsamında yapılan yüzde
100'lük devalüasyonla dolar kuru 70 liraya yükseltildi. 1981: Dolar, mayıs ayı
başında ilk kez 100 lirayı aştı. 1984:Turgut Özal hükümeti döneminde Serbest
piyasa ekonomisine geçildi, 1983'te 280 lira olan dolar 442 liraya çıktı. 1987:
Dolar, aralık sonunda ilk kez 1000 lirayı aştı. 1991: Kur, kasım sonunda ilk
kez 5 bin lirayı geçti. 1993: Dolar mayıs ayında ilk kez 10 bin liranın üze
çıktı. 1994: Ekonomik krizin yaşandığı dönemde meşhur 5 Nisan kararları
kapsamında yapılan devalüasyonla dolar 40 bin lirayı gördü. 1995: Dolar, Ekim
ayında 50 bin lirayı aştı. 1996: Dolar kasım ayında 100 bin lira düzeyini
yakaladı. 1997: Kur, Aralık ayında 200 bin lirayı devirdi. 1998: Dolar kuru Kasım
sonunda 300 bin lirayı geçti. 1999: Mayıs ayında dolar 400 bin, kasım ayında da
500 bin lira sınırını aştı. 2000: IMF ile imzalanan 17'nci stand-by anlaşması
kapsamında dikta edilen yeni ekonomik program uygulamaya konuldu. 1 dolar 0.77 Euro'dan oluşan kur sepetindeki yıllık
artış yüzde 20'de tutulurken, dolar kuru yıl sonu itibariyle 672 bin lira
düzeyinde oluştu. 23 Şubat 2001: Ekonomik programda yapılan revizyonla sabit
kur politikasından vazgeçilerek, kurların dalgalanmaya bırakılması sonucu dolar
1 milyon lirayı aştı. 15 Ağustos: Temmuz ortasında bankalar arası piyasada 1
milyon 600 bin lirayı gören, daha sonra aşağı çekilen dolar kuru yeni bir
dalgayla 1.5 milyon liraya dayandı. Dolarda gelinen 1.5 milyonluk kur düzeyi,
yeni bir psikolojik sınırı ifade ediyordu. Özellikle Türkiye'de siyasal
istikrarsızlığın bir türlü aşılamadığı son 25 yılda TL'nin dolar karşısında
hızlanan değer kaybının, Şubat ayından bu yana geçen dönemde ise rekor düzeye
ulaşması, Türkiye ekonomisindeki bunalımı giderek içinden çıkılmaz bir noktaya
getirdi. 2001 Şubat krizi Türkiye Cumhuriyeti tarihinde yaşanan en büyük kriz
olarak tarihe geçti.
Türk Lirası, cumhuriyet döneminde, özellikle savaş, siyasal veya ekonomik
bunalım, darbe, darbeye teşebbüs ya da değişim dönemlerine denk gelen yıllarda
yüksek oranlarda devalüe edildi. İkinci Dünya Savaşı'nın başladığı 1939, 27
Mayıs öncesindeki kriz günlerinde 1960, IMF ile ilk stand-by'ın yapıldığı 1970,
24 Ocak kararlarının alındığı 1980, serbest piyasa ekonomisine geçilen 1983,
Tansu Çiller'in Türkiye'yi ağır bir ekonomik krize soktuğu 1994 ve en son
olarak finans krizinin patlak verdiği 2001, yüksek oranlı devalüasyon yılları
oldu. Psikolojik düzeyler olarak, ilk kez 1970'te 10, 1981'in Mayıs ayında 100,
Aralık 1987'de 1000, Mayıs 1993'te 10 bin, Kasım 1996'da 100 bin, Aralık
1997'de 200 bin, Kasım 1998'de 300 bin ve Mayıs 1999'da 400 bin lira lirayı
aşan dolar, 2000 sonunda da 700 bin liraya yaklaşmıştı. Bu yılın şubat ayında
patlak veren finansal kriz sonrasında ise dolar kurunda art arda rekorlar süreci
ve milyon TL'lik düzeyler dönemi başladı.
Doların 95 Yıllık serüveninde Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yılında Türk
Lirası'nın değeri ABD Doları'nın üzerinde bulunuyordu. 1926'da 2 liraya
yükselen dolar, dünya ekonomik krizinin yaşandığı 1929'da 2 lira 13 kuruşa
çıktı. Kurların siyasal otorite tarafından belirlenmeye başlandığı 1930'lu
yıllarda hükümet dolar kurunu aşağı çekerek, 1935'e gelindiğinde 1.25 liraya
kadar indirdi. Mustafa Kemal Atatürk’lü yılların sona erdiği, İkinci Dünya
Savaşı'nın başladığı 1939 yılında 1.31 liraya çıkan dolar, 1940-1945 yılları
arasındaki dönem de bu düzeyini yaklaşık olarak korudu. İnönü döneninde
1946 yılında yapılan devalüasyonla 2.8
liraya çıkarılan dolar kuru, çok partili sisteme geçilmesi ve DP'nin işbaşına
gelmesinden sonraki siyasal istikrarlı dönemde uzun süre değişmedi. 1958
yılında gayri resmi olarak yapılan devalüasyonla 9 liraya çıkarılan dolar kuru,
1960'da resmen bu düzeyine yükseltildi ve 1970'e kadar aynı düzeyde kaldı.
İkinci Demirel hükümeti 1970 yılında Türkiye'nin IMF ile ilk stand-by
anlaşmasını imzalarken, dolar kurunu da 14 lira 85 kuruşa çıkardı. 12 Mart yarı
askeri rejiminin işbaşına geldiği 1971 yılında 14 liraya çekilen dolar 1974'e
kadar bu düzeyde tutuldu. Ecevit'in başkanlığındaki CHP-MSP hükümetinin Kıbrıs
barış harekatını gerçekleştirdiği 1974'te dolar 13 lira 85 kuruşa çekildi. 1975
yılında 15 lira, 1976'da 16.5 lira olan dolar, Süleyman Demirel'in yeniden
başbakan olduğu ve ünlü "70 cente muhtacız" sözünü ettiği 1977
yılında 19 lira 25 kuruşa yükseltildi. Dolar, istikrarsızlığın giderek arttığı
1978 ve 1979 yıllarında sırasıyla 25 ve 35 liraya ulaştı.
TÜRKİYE EKONOMİSİNDE YENİ BİR DÖNEM BAŞLATAN 24 OCAK KARARLARI:
Süleyman Demirel başkanlığındaki hükümetin 24 Ocak 1980'de uygulamaya
koyduğu 24 Ocak kararları kapsamında dolar 70 liraya çıkarıldı. Esnek kur
uygulaması sürdürülerek dolar yılın sonunda 89 lira 25 kuruşa yükseltildi.
Dolar, darbe yönetimin iş başında olduğu 1981'in mayıs ayı başlarında ilk kez
100 lirayı aşarken, yıl sonunda 132 lira 30 kuruşa, 1982'de de 184 lira 90
kuruşa çıktı.
1983 seçimlerinden sonra işbaşına gelen ANAP hükümeti, Türkiye için yeni
bir model olan’’Serbest piyasa ekonomisi’’ne geçişi sağladı. Bu dönemde dolar
280 lira oldu. Özal'lı yıllar olarak anılan izleyen dönemde Türkiye ekonomisi
dışa açıldı, kambiyo rejimi liberalize edildi.
Döviz taşıma ve alım-satımı serbest hale geldi. Yaygın bir tasarruf aracı
haline gelen dolar 1984'te 442.5, 1985'te 574 ve 1986'da 756 liraya yükseldi.
22 Aralık 1987'de ilk kez 1000 lira düzeyini gören dolar yılın sonunda 1018
lira oldu. Dolar, 1988'de 1813 liraya, 1989'da 2 bin 311 liraya, 1990'da 2 bin
927 liraya çıktı. 28 Kasım 1991'de ilk kez 5 bin lirayı geçen dolar yıl sonunda
da 5 bin 75 lira oldu. 1991 sonunda işbaşına gelen Demirel başkanlığındaki
DYP-SHP hükümeti dolar kurunu 1992 sonunda 8 bin 555 lira 85 kuruşa çıkardı.
1993'ün Mayıs ayında ilk kez 10 bin liranın üzerine çıkan dolar anılan yılın sonunda
14 bin 458 lira oldu.
DOLARLA TANSU ÇİLLER’İN AŞKI:
1993'te Turgut Özal’ın vefatı
sonrasında Süleyman Demirel
Cumhurbaşkanı, Tansu Çiller Başbakanlık koltuğuna oturdu. Ekonomi profesörü
olan Tansu Çiller'in faizleri yapay biçimde emirle düşürme girişimi ülkeyi adım
adım krize götürdü. 1994 başlarında mali piyasalarda başlayan ekonomik kriz tüm
ekonomiye yayıldı. Dövize olan yoğun talep sonucu, serbest piyasada döviz
kurları hızla yükselmeye başladı. Yapılan devalüasyonla 1 dolar 17 bin 250 liraya
yükseldi. 5 Nisan kararları kapsamında Merkez Bankası kur belirlemeye son
vererek, bankacılık sisteminde oluşan kurları esas almaya başladı. Bu tarihte
23 bin lira olan resmi dolar kuru, piyasaya uyumla bir ara 40 bin liraya kadar
çıktı. 13 Ekim 1995'te ilk kez 50 bin lirayı aşan dolar, yıl sonunda 59 bin 501
lira oldu. Dolar, 25 Kasım 1996'da 100 bin lirayı geçerken, yılın sonunda da
107 bin 505 lira düzeyinde gerçekleşti. Dolar kuru 18 Aralık 1997'de ilk kez
200 bin lirayı geçti ve 1997 sonunda 205 bin 110 lira düzeyinde oluştu. 24
Kasım 1998'de de 300 bin lirayı aşan dolar kuru, yılı 313 bin 707 liradan
kapadı. Dolar 1999'un kasım ayında 500 bin lirayı yakaladı, 2000 yılını 672 bin
liradan kapattı. Kurların dalgalanmaya bırakılmasıyla dolar 23 Şubat'ta ilk kez
1 milyon liralık düzeyleri gördü. İzleyen dönemde siyasal çekişmelerin
etkisiyle dalgalanan dolar mart sonunda 1 milyon 20 bin, nisan sonunda 1 milyon
137 bin, mayıs sonunda 1 milyon 206 bin, haziran sonunda 1 milyon 252 bin lira
oldu. Dolar, artan siyasi güvensizliğin etkisiyle temmuz ayı ortalarında
bankalar arası piyasada 1 milyon 600 bin lirayı gördü, daha sonra aşağı
çekilerek ay sonunda resmi kurda 1 milyon 323 bin liraya geriledi. Siyasi
güvensizliğin aşılamaması ve döviz talebinin kırılamaması yüzünden dolar
yeniden artışa geçerek ağustos ortasında 1 milyon 500 bin lira sınırına
dayandı.
ADALET VE KALKINMA PARTİSİ-RECEP TAYYİP ERDOĞAN DÖNEMİ
2002 yılında siyasi ve ekonomik istikrarsızlık hat safhaya ulaşınca, erken
seçime gitme kararının ardından AKP tek başına iktidara geldi. Bu dönem Türkiye
Cumhuriyeti tarihinin siyasal açıdan en istikrarlı, ekonomik anlamda ise zirve
dönemidir.2002-2017 yılları arasındaki 15 yıllık dönemde ülke ekonomisi her
anlamda 3,5 kat büyümüştür. Bu dönemde de ülkede başta anarşi-terör, ekonomik
krizler, iç ve dış tehditler, darbe girişimleri olmasına rağmen bu başarılar
elde edilmiştir. Özelikle yapılan anayasa değişikliği ile, parlamenter
sistemden partili başkanlık sistemine geçiş sağlandıktan sonra, ülke üzerindeki
siyasi, ekonomik hatta askeri baskılar artmış ve her geçen gün de artmaya devam
etmektedir. 24 haziran yapılacak erken seçim öncesinde bu baskılar ekonomik
alanda devreye sokulmuş bunun emareleri de özellikle döviz ve faiz üzerinde
yoğunlaştırılmıştır. Uluslararası ekonomi derecelendirme kuruluşları da
Türkiye’nin notunu düşürmek için adeta seferberlik ilan etmişlerdir. Artan
baskıların temel amacı Recep Tayyip Erdoğan AKP iktidarını indirmektir.
Dolasıyla bu durum seçime kadar artarak sürecektir. Sağduyulu milletimizin
kahir ekseriyeti gözleri önünde cereyan eden bu durumu görmekte ve itidallı
hareket etmektedir. Seçimlerde de gerekli cevabı sebep olanlara mutlaka
verecektir.
2002-2017 YILLARI ARASI DOLARIN SEYİR DEFTERİ
2002- 1.506.431-1.513.697 TL.
2003- 1.491.635-1.498.830 TL. önceki yıla göre yaklaşık - %1 düşüş,
2004- 1.421.923-1.428.781 TL. önceki
yıla göre yaklaşık - %5 düşüş,
2005- 1,3408-1,3473 TL. önceki yıla göre yaklaşık - %6 düşüş,
2006- 1,4318-1,4387 TL. önceki yıla göre yaklaşık + %6 artış,
2007- 1,3015-1,3078 TL. önceki yıla göre yaklaşık - %9 düşüş,
2008- 1,2930-1,2993 TL önceki yıla
göre yaklaşık - %2 düşüş,
2009- 1,5474-1,5549 TL önceki yıla
göre yaklaşık + %19 artış,
2010- 1,5011-1,5084 TL önceki yıla
göre yaklaşık - %3 düşüş,
2011- 1,6708-1,6788 TL önceki yıla
göre yaklaşık + %11 artış,
2012- 1,7921-1,8007 TL önceki yıla
göre yaklaşık + %7 artış,
2013- 1,9020-1,9061 TL önceki yıla
göre yaklaşık + %6 artış,
2014- 2,1881-2,1921 TL önceki yıla
göre yaklaşık + %15 artış,
2015- 2,7209-2,7258 TL önceki yıla
göre yaklaşık + %18 artış,
2016- 3,0223-3,0277 TL. önceki yıla göre yaklaşık + %1 artış,
2017- 3,6491-3,6557 TL önceki yıla
göre yaklaşık + %21 artış,
2018- 3,9435 -
NOT:
1-Yıllık Ortalama USD Döviz Kurları; yıllık iş günlerine ait ortalama döviz
kurlarının aritmetik ortalaması alınarak hesaplanmıştır. Tutarlar TCMB döviz
kurları esas alınarak bilgi amacıyla verilmiştir.
2-2005 yılından önceki döviz kurları Türk Lirasından 6 sıfır atılmadan
önceki hali ile gösterilmiştir.
3-AKP’nın 15 yıllık iktidarı döneminde 2002-2017 yılları arasındaki kur
artışı yaklaşık %135 dir.